TIRHTHLAHLE IH
THILTI
A Laibu Min hi kan hmuh banmi Baibalpawl ah “Tirhthlahle ih Thilti” tiin an cuang tleng. Rom Pawlpi ni AD 170 hrawngah Thukam Thar Òhosak ding cazin an vuak mi ik zum a imi cu AD kum 1740 ah L. A. Muratori timi pa ni Italy ram Milan khua ah a hmu ih, acu sungah “Tirhthlahle Zate ih Thilti” tiin a cuangih atu tiang zulhcih a ii.
Angantu, Angan Kum A laibu ni cu ahu ih nganmi a ik thu fiangin a sim lo. Paul leh sungla ih Žanpitu thupawl ruangah Sibawi Luka ik zum a ii. Tuanlio Pawlpi Thuanthu ngantu Eusebius ni hi laibu hi Sibawi Luka ih ngan ii in a sim tupawl a tarlan hngainak in iseh Luka ThuthangŽha rum an pahnih Theofilas hemih nganmi veve an ik leh a aan leh a ngandan hi an sakhah ruangah, Luka ThuthangŽha cu Sibawi Luka ih ngan ik hi altu om hlei loin poncih a ii. 1. Tuandeuh Nganmi (AD 62-70) ik zumtu ni: Rom Cozah parah thinlung siava a lansak lo, Jerusalem rawhnak thu a telh lo, Paul ni Pawlpipawl lai a kuat hngai thu a telh lo ruangah AD 62-70 sungah hi ik ni a hoih tiah an zum. 2. AD 80-85 sungih Nganmi ik zum tu ni: Paul ih laikuatpawl sungih thubuaipawl hi laibu sungah a langlo ih thubuai a daih deuh vel la ih nganmi a ik a lan sak, cun Marka hnukih nganmi ik ding cu ThuthangŽha Luka ni a fiangngah rommi thu parin sim khawh a ii. Curuangah a cangkho tlengmi cu AD 80-85 sungah hin ik ni a hoih tiah an zum. 3. AD 100 hnukih nganmi ik zumtu ni cu: Tirh. 5:36–7 sungih thuhla hi Judah Santhuanthu ngantu Josifas ni khaw a sim ve; cun Marcion ni AD 150 hrawngah Paul ih laikuat pa (10) leh (Pastor Laikuatpawl simlo) Luka ThuthangŽha ceu ang in apacepawl a hnon hngai alnak ah namŽhomi a ik ruangah AD kum 100 hlanah cun ngan a i thok lo tiah an Žang.
Tumtahmi. ThuthangŽha Luka rum an pahnih hi a bawipa a itami Theofilas caah a ngan hngai ruangah, Luka sungih a nganmi: Khristianpawl hi mi siava an i lo, Khristian iknak hi vuleicung mizate caah a ikzia, Jesuh thih thu ah Rom cozah a mawhlo zia tipawl peh in, cui Jesuh thu tirhthlahle ni an simphuan peh tikah amah ih ti hngai mangin “vuleicung khuazakip ah” an simphuang ih aculio ih vuleicung uktu cozah khualipi Rom a pha ti fiangsak a dawt ruang tleng ah a ii. Cun cui Khristian biaknak cu an vuleipi thlengtu a ii; puahcop leh lampang zulh thu iloin Lampi a ii ih Judah biaknak pehsawngtu a ii timi khaw lansak a daw. Cuhleiah amah san lio ah ahu hman ni an ngan lomi – santhuanthu phun in tuanlio Pawlpi thuhla a ngan hi a thupi taktak.
A Laibu ih Hleicetnakpawl. Luka sungih a langmi hleicetnakpawl cu Tirhthlah laibu sungah an lang Žhan, cupawl cu: numipawl thupitsaknak (1:14; 9:36-41; 16:9, 14:15; 18:2-3, 16, 26); Thiang Thlarau phatnak leh a RianŽuan Thupitnak – voi 50 lai a min a saal – Tirhthlahle hmang hngai in tekcak tu a ik zia; Khristian biaknak cu Zentail-mipawl lakah a karhzia a lansak. A ngan dawt tlengmi cu: Khristian biaknak cu Jerusalem in a thawh ih Rom khualipi tiang a pha timi hi a ii.
Athupitnak. Khristian biaknak karh zia a ngan tikah a karhsaktu sungla thazaang a om ruangah leh Judahpawl ni an al, an hnon ruangah a ii ti a lansak. Tuanlio tirhthlahpawl leh zumtule ih thusim cu Jesuh thuhla tleng a ik zia; cutiih an simnak ih an hman tlengmi Lai Thianghlim itu a ii timi iseh, Pathian ni a miphun ah Zentail-mipawl khaw telh a dawt zia; tuanlio Pawlpi ni itu thupitsakin an nungcang, an hruaitia, timi thupi in a sim.
A Thupithlurpawl. (1)Jesuh phatŽhannak thok hi khawcangla a ik thok tiahfiang lo zongah hngah thok, icatile rundamnak santhuanthu cu Jesuh phatŽhan rang lonak ni a rawk cuang lo (1:11; 3:21; 10:42; 17:31). Thiang Thlarau ni a lukkarah rian a Žuan rero, a ti. (2) Pathian miphun sungah Zentail-mipawl an tel ve. Thlarau hruainak in Israel thar dinsuah a iknak sungah, Pathian ni vanrangkulh rundam ding a tumtahnak ah Zentail-mipawl a telh hngai ti a lansak. (3) Acozah hi Khristian biaknak hnaihnoktu leh a parih thungeitu thok a i lo tithahin, Khristian biaknak harnak piatu hi Judah biaknak a i sawn a ti.
1
Ka dawtmi Theofilas, Ka laibu peita sungah a hramthawh in a ril hngai mi tirhthlahle hemah Thiang Thlarau thawngin thu a zirh hngai hnukih, vancung ah latso a ik tiangih a thiltimi leh a thuzirhmi thuhla zate ka ngan hngai. A tuar hnukah alkhawh lomi fiansaknak tlungpi rum an hemah ni sawmli sung a langih a nung ti a hmuh hngai, cun Pathian uknak thu a sim hngai. Anmah rum a om lio ah, Jerusalem mata loin, Pa ih tiammi cu acunangih hngak dingah zong thu a cah hngai. “Hihi ka hemin nan zakmi cu a ii; Johan ni cu tii ah a tan hnim hngai, a inain atu hnuk ni ihlet hlanah Thlarau in hnim nan i leh thok,” tiah a ti hngai.
(Mar 16:19-20; Luk 24:50-3)
Curuangah hmunkhatih an khawmtiak tikah, “Bawipa, atu hi Israel miphun hemah uknak na tundinŽhan thok Žum ii im?” tiah an dil. Ani ni, “Pa ni amah ih thungeihnak in a teekmi caan iklole nikhua cu nangmi ih tiah thok a i tal lo. A inain Thiang Thlarau nan parah pha taw ah, huham nan co leh thok; cun Jerusalem, Judea peng zate leh Samaria ram zate, cun vulei khuazakip hlawhin ka thutiahpitu nan i thok,” tiah a let hngai. Acucu a sim uh in, an zoh ciahco liofang ah latso a ii ih meici ni an hmuh lonak ah a hruaita. 10 A tah lio leh, vancung la an han zoh lio ah puan raang siin mi pahnih an hrialah an zong ding lohli. 11 “Galilee mi le hngai, icaah vancungla han zoh in nan din kau? Hi Jesuh, nan hemin vancung la-ih latso a irommi cu, vancung ah tatin nan hmuh manghin a phatŽhan nan hmu leh thok,” tiah an ti.
12 Cuhnukah Oliv timi tlang, Jerusalem khua hrial, Sabbath ni ih vah bannak ih ommi in Jerusalem ah an kirŽhan. 13 Khuapi sung an luh tikah an caamnak inn cungla khaan ah an tat. Piter, Johan, Jeim, Andru, Filip leh Thomas, Bartholomeo leh Matthai, Alfias ih tiapa Jeim, PhunŽan Simon leh Jeim ih tiapa Judas an ii. 14 Hile an zate hi, numi hrekkhat, Jesuh ih nu Mari leh a naupale khaw telin, thlacam dingah pun an piatia ringring. 15 Ni tlawmlio hlat hnukah Piter cu zumtupawl, mi za leh kul tluk, an khawmnak ah hang dingin, 16 “Ulenau hngai, Jesuh pon tule hruai hngai tu ah a cangmi Judas ih thu ah Thiang Thlarau ni David thawngin a simciami Lai Thianghlim cu a kimngah a Žul. 17 Icatile ani cu kanmah lakah siarcih a ii ih, hi rianŽuannak ah a covo zem a ii. 18 (A hrokhrawlnak ih hlawhman in lo pakhat a lei, acui lo sungah a luletin a tla, a pun a kuai ih a sungrilpawl dengin an pawt. 19 Acucu Jerusalem ih a omtu zate ih tiahmi ah a cangih, a lo cu an aan in Hakeldama tiah kawh a ii; a tican cu Thisan Lo tinak a ii.)
20 Icatile Saam laibu sungah,
‘A inn cu a Žhingmi cang sela,
a sungih omtu ahuhman
om hlah uh seh’;Ref 1:20 Saam 69:25
cun,
‘A rianŽuan dinhmun cu
mipace ni la uh seh’Ref 1:20 Saam 109:8
tiah nganin a om.
21 Curuangah Bawi Jesuh kan lakih a bualtlon lio caan hmawhhmawh ah, 22 Johan ni ti ah mi a hnim in thawh in amah Jesuh kan hemin latso a ik ni tiang kanmah rum vaktat tu lakih pakhat cu Jesuh thawhŽhannak tiahpitu pakhat ah a can a Žul thok,” tiah a ti. 23 Curuangah mi pahnih; Justas tiin khaw tiahmi, Barsabbas tiih kawhmi Josef leh Matthias an buur. 24 Cutikah thlacamin, “Bawipa, nang ni cu micang ih thinlung na tiah. Hile pahnih lakah ahu sawn hi 25 Judas ni amah ih omnak ah tat dingin a pialhtakmi hi rianŽuan leh tirhthlah iknak covo dinhmun airol dingah na ril ti man hmuh hram,” tiah an ti. 26 Culeh an pahnih caah tlinhngal an dawkih, Matthias parah a tla; cun amah cu tirhthlah hleikhat hemah beeng a ii.